11 Март
Бола ҳуқуқлари
Бола ҳуқуқлари – болага нисбатан инсон ҳуқуқлари тоифаси, ирқи, жинси, тили, дини, туғилган жойи, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкийлиги, ижтимоий мавқеидан қатъи назар, ҳар бир бола эга бўлиши керак бўлган ҳуқуқ ва эркинликлар. Халқаро ҳуқуқда 18 ёшга этмаганларнинг барчаси бола деб тан олинган.
Бола ҳуқуқлари бўйича халқаро ва миллий даражада кўплаб махсус ҳужжатлар мавжуд. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро даражадаги асосий ҳужжат Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция ҳисобланади. Конвенция Ню-Ёркда 1989 йил 20-ноябрда қабул қилинган. Унда 54 та моддадан иборат бўлиб, уларда болаларнинг ҳуқуқлари. Конвенцияга киритилган барча ҳуқуқлар барча болаларга нисбатан қўлланилади.
Конвенцияда биринчи марта бола Конвенцияни ратификация қилган давлатлар «ҳурмат қилиш ва кафолатлаш» талаб қилинадиган ҳуқуқларга эга бўлган шахс сифатида кўриб чиқилади. Ушбу қоида бола жамиятнинг жуда ҳимоясиз аъзоси эканлиги ва шунинг учун алоҳида ҳимояни талаб қилиши ва бунга лойиқ эканлигини кўрсатади.
Конвенцияга биноан, бола мустақил шахс сифатида қабул қилинади. Конвенсия болани ўзига хос ҳуқуқларга эга бўлган шахс сифатида тавсифлайди: яшаш ҳуқуқи (6-модда), оила қуриш (9-модда), исми ва фуқаролиги бўйича.
Таълим тўғрисида (7-модда), зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида (19-модда), тенглик, фикр ва сўз эркинлиги тўғрисида (13-модда), дам олиш ва ҳордиқ чиқариш (31-модда), тиббий. хизмат кўрсатиш ва соғлиқни сақлаш (24-модда), давлат ёрдамида (18-27-модда) ва бошқалар.
Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция иштирокчи давлатлар томонидан ушбу Конвенция қоидаларини бажарилишини мониторинг қилиш механизмини яратишни назарда тутади. Санъат қоидаларига мувофиқ. Ушбу Конвенциянинг 43-моддасида Бола ҳуқуқлари бўйича қўмита иштирокчи давлатлар томонидан Конвенцияга биноан қабул қилинган мажбуриятларни бажаришда эришилган ютуқларни кўриб чиқиш учун тузилган.
Қўмита 18 нафар экспертдан иборат бўлиб, Қўмита аъзолари иштирок этувчи давлатлар томонидан ўз фуқаролари орасидан сайланади ва жуғрофий тақсимотга эътибор қаратган ҳолда, улар шахсий таркибда ишлайди. Ҳар бир мутахассис юқори ахлоқий меъёрларга эга бўлиши ва ушбу Конвенцияда қамраб олинган соҳада малакали бўлиши керак. Қўмита аъзолари яширин овоз бериш орқали иштирокчи давлатлар томонидан кўрсатилган шахслар рўйхатидан сайланадилар. Ҳар бир штат ўз фуқаролари орасидан биттадан номзодни кўрсатиши мумкин. Қўмита аъзолари тўрт йиллик муддатга сайланадилар. Агар уларнинг номзодлари қайта кўрсатилган бўлса, улар қайта сайланиш ҳуқуқига эгадирлар.
Қўмита ҳар икки йилда бир марта Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш орқали ўз фаолияти тўғрисида БМТ Бош ассамблеясига ҳисобот беради.
Ўзбекистон Республикаси Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияни 1992 йил 9 декабрда ратификация қилди.
Ўзбекистон ушбу Конвенцияни ратификация қилганидан бери қонун чиқарувчилар қонунларни ушбу Конвенцияга мослаштириш учун самарали ҳаракатларни амалга оширмоқда.
Ўзбекистонда бола ҳуқуқлари қуйидаги қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади:
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси;
Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси;
«Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни;
«Жиноятларнинг олдини олиш тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни;
«Васийлик ва ҳомийлик тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» ги қонуни;
Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонуни.
Айни пайтда мамлакатимизда оналик ва болаликни қўллаб-қувватлаш, болаларнинг маънавий ва жисмоний ривожланиши учун шароитлар яратиш, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси талабларига риоя этилишини таъминлаш бўйича кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда.
Шу билан бирга, болаларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ва баркамол авлодни тарбиялашни таъминлашнинг институционал ва ҳуқуқий асосларини тубдан такомиллаштириш зарурати тобора ортиб бормоқда.
35-моддага биноан, иштирокчи давлатлар Қўмитага Конвенсияда тан олинган ҳуқуқларни мустаҳкамлаш бўйича кўрилган чоралар ва ушбу ҳуқуқларни амалга ошириш жараёни тўғрисида ҳисобот тақдим этиш мажбуриятини олади.
Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси қоидаларининг бажарилиши тўғрисида 5 та миллий маърузани тақдим этди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони қабул қилиниши билан «Бола ҳуқуқлари кафолатларини янада кучайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2019 йил 22 апрелдаги ПҚ-4296-сонли қарорига биноан Омбудсман ҳозирда ўз ўринбосарига – болалар ҳуқуқлари бўйича вакилга эга. Котибият таркибида бола ҳуқуқларини таъминлаш бўйича фаолиятни ривожлантириш учун сектор ташкил этилмоқда.
Шундан келиб чиққан ҳолда, «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) тўғрисида» ги қонунга, шу жумладан жамоатчиликнинг унинг фаолиятида кенг иштирокини таъминлашга қаратилган ўзгартишлар ишлаб чиқилган.
Болалар учун – эътибор ва қўллаб-қувватлаш
Биринчидан, ота-она қарамоғисиз болалар:
ўн саккиз ёшга тўлгунга қадар, улар Меҳрибонлик уйларида ёки бутун васийлик уйида яшаган ёки васийлик ва ҳомийлик билан васийлик органининг розилиги билан яшаган уй-жойни коммунал ва коммунал уй-жой фондида мақсадли равишда сақлаш ҳуқуқига эга (тартиб тартибга солинади) ҳукумат қарори билан);
яшаш жойи ва фуқаролигидан қатъи назар, ижтимоий хизматларнинг барча турлари кўрсатилади;
Уларнинг давлат органларига тўғридан-тўғри мурожаатлари тўлиқ кўриб чиқилиши кафолатланади ва боланинг тўлиқ ҳуқуқий лаёқатга эриша олмагани сабабли бундай мурожаатлар кўриб чиқилмайди.
Иккинчидан, 14 ёшга тўлган болалар мустақил равишда отаси ёки онасида н (агар ажратилган бўлса, ҳар бир ота-онадан) ушлаб туриш учун алимент ундириш тўғрисида даъво қўзғатиши мумкин. Бу қуйидагича мумкин:
18 ёшгача бўлган шахсларга алимент тўлаш тўғрисида ота-оналар ўртасида келишув мавжуд эмас;
ота-оналар болани боқиш учун ихтиёрий равишда тўламайдилар;
Ота-оналардан ҳеч бири болани қўллаб-қувватлашни тиклаш учун судга мурожаат қилмаган.
Учинчидан, даъвогарлар болаларни ҳимоя қилиш учун судга ариза билан мурожаат қилишда давлат божлари ва бошқа тўловларни тўлашдан озод қилинади.
Тўртинчидан, 2019 йил 1 центябрдан бошлаб эркаклар ва аёллар никоҳ учун ягона минимал ёшга эга – 18 ёш. Эслатиб ўтамиз, эркакларнинг никоҳ ёши 18 ёшда, аёлларнинг ёши 17 ёшда эди. Агар бирон сабабга кўра сабаблар бўлса, алоҳида ҳолларда туман (шаҳар) ҳокими уни 1 йилдан кўп бўлмаган муддатга қисқартириши мумкин (яъни, эркаклар ва аёллар учун 17 ёшгача). )
Бешинчидан, бола оилада унинг манфаатларига тааллуқли ҳар қанда й масалани ҳал қилишда, шунингдек суд ёки маъмурий суд муҳокамаларида ўз фикрини билдириш ҳуқуқига эга. Бола манфаатларига тааллуқли масалаларни ҳал қилишда қарор қабул қилишга ваколатли органлар (шахслар), ёшидан қатъи назар, оқилона ва мустақил фикрлайдиган боланинг фикрини муҳим омил сифатида кўриб чиқишлари ва боланинг энг яхши манфаатларига асосланган қарорлар қабул қилишлари керак.
Олтинчидан, зўравонлик қурбонлари ва ўз жонига қасд қилишнинг олдини олиш бўйича Республика реабилитация ва мослашув марказида фуқаролар билан ўзаро алоқада бўлишга ва шошилинч психологик, психотерапевтик ёрдам кўрсатишга мўлжалланган «ишонч телефони» ташкил этилган («қисқа рақам» мавжуд). ҳуқуқий ёрдам, маслаҳат ва маълумот. Унинг ёрдами билан улар болаларга ёрдам беришади, мавжудлик хусусиятлари билан веб-сайт очишади.
Вояга этмаган чет элликлар ҳайдаб чиқарилмайди
Агар 18 ёшга тўлмаган чет эл фуқароси ва фуқаролиги бўлмаган шахс Ўзбекистондан чиқариб юборилса, ота-онаси ёки васийси ёки васийси бу эрда қонуний яшаш ҳуқуқига эга бўлса. Бу қуйидаги ҳолатларга нисбатан қўлланилади:
Ўзбекистон Республикасида бўлиш қоидаларининг бузилиши (ЎзАнинг 225-моддасига; Жиноят кодексининг 224-моддасига қаранг);
Ўзбекистон ҳудудида содир этган ёки жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод этилганлик учун суд томонидан чиқарилган ҳукмни ижро этиш ёки ўташ.
Квоталар, очиқ статистика ва «электрон ФҲДЁ» Ҳужжатда, шунингдек:
2019/2020 ўқув йилидан бошлаб Меҳрибонлик уйлари ва этим болалар уйлари битирувчилари учун давлат гранти асосида олий ўқув юртларига ўқишга кирган абитуриентлар умумий сонининг 1 фоизигача қўшимча қабул квотасини ажратиш тартибини жорий этиш;
2 ой давомида стат.уз веб-сайтида оналик ва болалик тўғрисидаги статистик маълумотларни доимий равишда янгилаб туриш билан жойлаштириш;
Йил охирига келиб ФҲДЁ билан туғилиш ва ўлими тўғрисидаги электрон маълумотлар алмашиш тизимини тўлиқ амалга ошириш.
Норматив иш
Кўп сонли қонун ҳужжатлари ва қонуности ҳужжатларининг ишлаб чиқилиши режалаштирилган, хусусан:
“Этим ва ота-она қарамоғисиз қолган болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида” ги қонун лойиҳаси, “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида” ва “Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида” ги қонунларга, Жиноят кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар (модданинг 2-қисмини амалга ошириш учун санкцияларни кучайтириш). Вояга этмаганга нисбатан Жиноят кодексининг 154-моддаси; БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциясига Факултатив протоколнинг Жиноят кодексининг 135-моддасида бажарилиши);
васийлик ва ҳомийлик органлари тизимини қайта кўриб чиқиш, уларнинг мақомини белгилаш ва фаолиятини такомиллаштириш тўғрисидаги меъёрий ҳужжат лойиҳаси;
18 ёшгача бўлган шахсларнинг ҳуқуқий муносабатлар субЪекти сифатида иштирок этишлари учун қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида «вояга этмаганлар» ва «бола» тушунчаларини бирлаштиришга қаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар;
Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва уларга қулай шарт-шароитлар яратиш бўйича Миллий ҳаракат дастури, шунингдек, балоғатга этмаган болаларга нисбатан одил судлов тизимини амалга ошириш контсепцияси лойиҳаси ва бошқалар.